Η Ριζοσπαστική Κοινωνική Οικολογία

"...Η ιεραρχία, η κυριαρχία και ο σεξισμός δεν εξαφανίζονται με το "δημοκρατικό συγκεντρωτισμό", με μια "επαναστατική ηγεσία", μ'ένα "εργατικό κράτος" και με μια "σχεδιασμένη οικονομία". Εκείνο που πρέπει να δημιουργήσουμε, για να αντικαταστήσουμε την αστική κοινωνία, δεν είναι μόνο η αταξική κοινωνία που οραματίστηκε ο σοσιαλισμός, αλλά και η μή καταπιεστική ουτοπία που οραματίστηκε ο α ν α ρ χ ι σ μ ό ς"... (M. Bookchin)

"...η ελευθερία... μπορεί να υπάρχει μόνο στον κοινωνικοποιημένο άνθρωπο, στους συνεταιρισμένους παραγωγούς" (Κ. Μάρξ, Το Κεφάλαιο).

"...ο τρόπος της παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει την εξέλιξη της κοινωνικής, πολιτικής και διανοητικής ζωής γενικά", "οι άνθρωποι είναι ό,τι παράγουν και ο τρόπος που τα παράγουν" (Κ. Μάρξ, Φιλοσοφικές Μελέτες).

"...Η πρώτη πράξη αυτών των ατόμων που τα διακρίνει από τα ζώα είναι όχι ότι σκέπτονται, αλλά ότι αρχίζουν να παράγουν τα μέσα ύπαρξής τους" (Κ. Μάρξ, Γερμανική Ιδεολογία).

"...ή μετατρέπεται ο άνθρωπος σε αντικείμενο και καταπιέζεται ή πρέπει να μετατρέψει σε αντικείμενο την φύση για να την καταπιέσει" (Γκ. Χέγκελ).

Για τον Φ. Ένγκελς μέσω της εργασίας φτάνουμε στον (άνθρωπο) "πραγματικό, συνειδητό άρχοντα της φύσης"(Ουτοπικός και επιστημονικός Σοσιαλισμός). Η εργασία δεν αποτελεί μόνο πηγή κάθε πλούτου, αλλά είναι επίσης "ο πρωταρχικός βασικός όρος κάθε ανθρώπινης ζωής(...): η εργασία δημιούργησε τον ίδιο τον άνθρωπο". Τρία είναι τα στοιχεία της σχέσης ανθρώπου-φύσης: γενετικά η φύση είναι το υπέδαφος, η προϋπόθεση της ανθρώπινης ζωής, λειτουργικά είναι το πλαίσιο της κοινωνίας και προϋπόθεση της υλικής παραγωγής, διορθωτικά η φύση δρά στην παραγωγή και η παραγωγή δρά πάνω στη φύση ' "με τις αλλαγές που τις δημιουργεί ο άνθρωπος την κάνει [την φύση] να υπηρετήσει τους σκοπούς του, την εξουσιάζει"(Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου). Η "ηθική" της εργασίας μετατρέπεται σε ύψιστη απόλυτη κατηγορία και καθαρή αξία..

"...H κυριαρχία επί της Φύσεως (εξανθρωπισμένης και μή φύσης, φύσης και ανθρώπων) προϋποθέτει, γράφει ο, την εσωτερική αυτοάρνηση και χειραγώγηση της εσωτερικής φύσης του υποκειμένου: το εγώ δηλαδή, για να κυριαρχήσει, πρέπει προηγουμένως να κυριαρχηθεί"(Γ. Χρήστου: Η έννοια της Κυριαρχίας επί της Φύσεως, σελ.64).

"Η ανθρώπινη κοινωνία δεν ακολουθεί ή δεν θα έπρεπε να ακολουθεί τους "κανόνες των εκδηλώσεων της φύσης" και το "φυσικό δίκαιο", οι αρχές της φύσης δεν μεταλλάσονται σε κοινωνική φυσική, η κοινωνία δεν υποτάσσεται σε κανένα βιολογικό ντετερμινισμό(...), δεν υπάρχει σχέση υποταγής του κοινωνικού στο βιολογικό...(...). Θέλοντας να απαντήσουμε σε εκείνους που εσφαλμένα υποστηρίζουν ότι "η φύση λειτουργεί ιεραρχικά", αλλά κυρίως στους κυρίαρχους και εκμεταλλευτές που προσπαθούν να μετατρέψουν το "φύσει" σε "νόμω"("θέσει") και να νομιμοποιήσουν έτσι το (θεσμικό) κυριαρχικό της σημερινής κοινωνίας και να αποδείξουν τη "φυσική" προέλευση της εξουσίασης, να δικαιολογήσουν το εγκαθιδρυμένο κοινωνικό κατεστημένο με το υποτηθέμενο παράδειγμα του φυσικού, θα αναφερθούμε στις σχέσεις που αναπτύσσονται στο φυσικό κόσμο: είναι σχέσεις αλληλεπίδρασης-αλληλοεξάρτησης, συμβιωτικές, συνεργατικές, πάλης-αρπαγής, βίαιες, αλληλοβοηθητικές, αλτρουιστικές και συμπληρωματικές, και όχι σχέσεις ιεραρχικές."(σελ.79-80). Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τα λόγια του Μ. Μπακούνιν, όν ομιλών, σκεπτόμενο, κοινωνικό, "τείνει να κατακτήσει και να πραγματοποιήσει με τρόπο πλήρη την ελευθερία του.

Η συντέλεση αυτού του μεγάλου άθλου, και που η ιδιαίτερη φύση του ανθρώπου του επιβάλλει ωσάν μια ανάγκη σύμφυτη με το είναι του,- ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να κατακτήσει την ελευθερία του- , η συντέλεση αυτού του άθλου δεν είναι μόνο ένα έργο διανοητικό και ηθικό ' είναι πρό πάντων, στην τάξη του χρόνου όσο και από την άποψη της λογικής μας ανάπτυξης, ένα έργο υλικής χειραφέτησης (...)"(Ζωικότητα και Ανθρωπότητα, σελ.16).

"...Τελευταίο προϊόν της φύσης απάνω στη γή, ο άνθρωπος συνεχίζει, για να πώ έτσι, με την ατομική του και κοινωνική του εξέλιξη, το έργο της, τη δημιουργία, την κίνηση και τη ζωή.Οι σκέψεις του και οι πράξεις του οι πιό έξυπνες, οι πιό αφηρημένες, και κατά τούτο, οι πιό απομακρυσμένες από κείνο που κοινώς καλούμε φύση, δεν είναι άλλο από νέες δημιουργίες της και εκδηλώσεις. Απέναντι αυτής της παγκόσμιας φύσης, ο άνθρωπος δεν μπορεί λοιπόν να έχει καμιά σχέση εξωτερική μήτε σκλαβιάς, μήτε πάλης, διότι φέρνει μέσα του αυτήνε την φύση και δεν είναι τίποτε έξω από αυτήν. Αλλά μελετώντας τους νόμους της, συνταυτιζόμενος με κάποιον τρόπο μαζί τους, μεταβάλλοντάς τους με έναν τρόπο ψυχολογικό, ίδιο στον εγκέφαλό του, σε ιδέες και πεποιθήσερις ανθρώπινες, ελευθερώνεται από το τριπλό ζυγό που του επιβάλλουν εν πρώτοις η εξωτερική φύση, κατόπιν η ίδια του φύση ατομική εσωτερική, και τέλος η κοινωνία της οποίας είναι το προϊόν."(σελ.30).

"...πώς μπόρεσε να αναβλύσει μέσα στο ανθρώπινο πνεύμα αυτή η ιστορική σκέψη του χωρισμού του πνεύματος από την ύλη; Πώς ο άνθρωπος κατόρθωσε να συλλάβει αυτή την αδύνατη προσπάθεια, τη γελοία, αλλά επίσης ιστορική, μιας επανάστασης εναντίον της φύσης; Αυτή η σκέψη και αυτή η προσπάθεια είναι σύγχρονες της ιστορικής δημιουργίας της ιδέας του Θεού ' υπήρξε το αναγκαίο συμπέρασμά της. Ο άνθρωπος δεν εννόησε στην αρχή με τη λέξη "φύση" παρά ό,τι ονομάζουμε φύση εξωτερική, συμπεριλαμβανομένου του σώματός του ' και εκείνο που ονομάζουμε η παγκόσμια φύση, το ονόμασε "Θεός" ' από τότε οι νόμοι της φύσης κατέστησαν, όχι νόμοι σύμφυτοι, αλλά εκδηλώσεις της θείας θέλησης, εντολές του Θεού, επιβεβλημένες στη φύση και στον άνθρωπο. Κατόπιν, ο άνθρωπος, παίρνωντας το μέρος αυτού του Θεού που δημιούργησε ο ίδιος, εναντίον της φύσης και εναντίον του ίδιου του εαυτού του, κήρυξε την επανάσταση εναντίον της και θεμελίωσε έτσι την πολιτική του και κοινωνική του σκλαβιά.

Τέτοιο υπήρξε το ιστορικό έργο όλων των θρησκευτικών δογμάτων και λατρειών."(σελ.31-32).

"...Τρία στοιχεία ή, αν θέλετε, τρείς θεμέλιες αρχές, γράφει ο Μπακούνιν, αποτελούνε τους κύριους όρους όλης της ανθρώπινης εξέλιξης, στην ιστορία, τόσον ατομικής όσο και ομαδικής: 1ο η ανθρώπινη ζωικότητα, 2ο η σκέψη και 3ο η επανάσταση. Στην πρώτη ανταποκρίνεται τέλεια, η ιδιωτική και η κοινωνική οικονομία ' στη δεύτερη η επιστήμη ' στην τρίτη η ελευθερία"."...Στο σταυροδρόμι όπου η φύση νοείται είτε σαν ο αδυσώπητος, ανταγωνιστικός χώρος της αγοράς, είτε ως δημιουργική, γόνιμη βιοκοινότητα, συναντιώνται δύο ριζικά διαφορετικά μονοπάτια σκέψης και α ι σ θ α ν τ ι κ ό τ η τ α ς, τα οποία ακολουθούν αντίθετες κατευθύνσεις και απόψεις για το ανθρώπινο μέλλον. Το ένα μονοπάτι οδηγεί στο ολοκληρωτικό, αντιφυσιοκρατικό τέλος μιας κοινωνίας συγκεντρωτικής, κρατιστικής, τεχνοκρατικής, συντεχνιακής και απόλυτα καταπιεστικής. Το άλλο οδηγεί στο ελευθεριακό και οικολογικό ξεκίνημα μιας κοινωνίας αποκεντρωμένης, καλλιτεχνικής, δίχως κράτος, συλλογικής και απόλυτα απελευθερωτικής".

Οι διχασμοί - διαχωρισμοί σκέψης και δραστηριότητας, νού και αισθησιακότητας, πειθαρχίας και αυθορμητισμού, ατομικότητας και κοινότητας, ανθρώπου και φύσης, πόλης και υπαίθρου, παιδείας και ζωής, δουλειάς και παιχνιδιού οφείλουν να συνενωθούν οργανικά σε έναν ποιοτικά νέο χώρο ελευθερίας. Αυτή πρέπει να νοηθεί με όρους του ανθρώπου και όχι των ζώων - μέ όρους ζωής και όχι επιβίωσης. Οι άνθρωποι πρέπει να είναι συγκεκριμένα ελεύθεροι: ελεύθεροι από την υλική ανάγκη, από τον μόχθο, από την αφιέρωση της ζωής τους στην πάλη με την αναγκαιότητα. Ο Μάρξ περιέγραψε την βασική αντίφαση του καπιταλιστικού συστήματος, αυτήν δηλαδή ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα των μέσων παραγωγής και την ατομική ιδιοποίηση των αγαθών που παράγονται ' διέκρινε δε τις υλικές προϋποθέσεις για την ανθρώπινη ελευθερία. Όμως, δεν πρέπει να συγχέουμε τις προϋποθέσεις για την ελευθερία, με τις συνθήκες της ελευθερίας. Η δυνατότητα της απελευθέρωσης δεν αποτελεί την πραγματικότητά της.

Η απόλυτη άρνηση του Κράτους είναι αναρχισμός ' η απόλυτη άρνηση της πόλης είναι κοινότητα ' η απόλυτη άρνηση της γραφειοκρατίας είναι άμεσες, σε αντιδιαστολή με τις μεσολαβημένες, σχέσεις ' η απόλυτη άρνηση της συγκεντρωτικής κοινωνίας είναι περιφερειακή οικοτεχνολογία ' η απόλυτη άρνηση της πατριαρχικής οικογένειας είναι απελευθερωμένη σεξουαλικότητα ' η απόλυτη άρνηση της αγοράς είναι κομμουνισμός. Στόχος της επανάστασης πρέπει να είναι η απελευθέρωση της καθημερινής ζωής. "Δεν μπορεί να υπάρξει διαχωρισμός της επαναστατικής διαδικασίας από τον επαναστατικό στόχο".

Στα πλαίσια μιας αφύπνισης της ανθρώπινης ευαισθησίας μας, οφείλει σήμερα η κοινωνική κριτική και αμφισβήτηση να στραφεί ενάντια στην κυριαρχία, και όχι μόνο στην εκμετάλλευση ' ενάντια στην ιεραρχία και όχι μόνο στην πολιτική ανισότητα ' ενάντια στον ανθρώπινο μόχθο και όχι μόνο στην υλική ανάγκη ' ενάντια στην αλλοτρίωση και όχι μόνο στην καταστολή ' ενάντια στην ψυχική καταπίεση και όχι μόνο στην ταξική και φυλετική καταπίεση ' ενάντια στην πατριαρχία και όχι μόνο στην εκμετάλλευση των γυναικών ' ενάντια στην μονογαμική οικογένεια και όχι μόνο στην πατριαρχική οικογένεια ' ενάντια στην πόλη (άστυ) και όχι μόνο στην μεγαλούπολη ' ενάντια στο μύθο ότι η φύση μπορεί να εξουσιαστεί από τον άνθρωπο, όχι μόνο ενάντια στην εξουσίαση ανθρώπου από άνθρωπο. (Bookchin)

Οι διάφοροι (εξουσιαστικοί) σοσιαλισμοί απέκτησαν εν τέλει αστικά χαρακτηριστικά (εμφάνιση της ταξικής κοινωνίας ως "προϋπόθεσης" για την ανθρώπινη χειραφέτηση, κυριαρχία πάνω στη φύση, κλπ...) ' εμφανίστηκε μια μετατόπιση από μια ηθική σε μια οικονομική έμφαση. Μια μεταφορά επίσης, από τις κοινοτικές στις εργοστασιακές αξίες. Όμως, λειτουργία του εργοστασίου δεν ήταν να "πειθαρχήσει", να "συνενώσει" και να "οργανώσει" το προλεταριάτο για την επαναστατική αλλαγή, αλλά να το εκπαιδεύσει στις συνήθειες της υποτέλειας, της υποταγής και του μόχθου δίχως κριτική σκέψη.

Το ά ν α ρ χ ο ιδεώδες των αποκεντρωμένων, δίχως οποιαδήποτε κρατική υπαγωγή, συλλογικά διευθυνόμενων και άμεσα δημοκρατικών κοινοτήτων - συνομόσπονδων δήμων ή κομμούνων - επιβεβαιώνει τον αναμορφωτικό ρόλο του ελευθεριακού "δημοτισμού" ως πλαισίου μιας απελευθερωτικής κοινωνίας, ριζωμένης στη μή ιεραρχική ηθική της ενότητας στην πολυμορφία, της αυτοδιαμόρφωσης και αυτοδιεύθυνσης, της συμπληρωματικότητας και της αλληλοβοήθειας. Λειτουργία της κομμούνας είναι ο μετασχηματισμός των ανθρώπινων ομάδων των ενωμένων με δεσμούς αίματος και έθιμα, σε ένα πολιτικό σώμα πολιτών που τους ενώνουν ηθικές αξίες βασισμένες στο λόγο. Το κράτος είναι ένα ξεχωριστό δημιούργημα των κυρίαρχων τάξεων, ένα επαγγελματοποιημένο μονοπώλιο βίας με στόχο να εξασφαλιστεί η καθυπόταξη και η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Ένας λαός που μοναδική "πολιτική" λειτουργία του είναι να ψηφίζει για την ανάδειξη αντιπροσώπων, είναι απλώς μάζα. "...Η πολιτική, σε διάκριση από το κοινωνικό και το κρατιστικό, συνεπάγεται μιαν επανενσάρκωση των μαζών σε πολύπλευρα συναρθρωμένες συνελεύσεις, το σχηματισμό ενός πολιτικού σώματος σ΄'ενα στίβο συνομιλίας, συμμερισμένης ορθολογικότητας, ελεύθερης έκφρασης και ριζοσπαστικά δημοκρατικών τρόπων λήψης αποφάσεων".

Πρόκειται για μια διαδικασία αλληλεπίδρασης και αυτοδιάπλασης. "Μπορεί να διαλέξει κάποιος να συμφωνήσει με τον Μάρξ ότι οι "άνθρωποι" διαπλάθουν τον εαυτό τους ως παραγωγοί υλικών αντικειμένων ' με τον Φίχτε, ως ηθικώς παρακινούμενα άτομα ' με τον Αριστοτέλη, ως κάτοικοι μιας π ό λ ε ω ς ' με τον Μπακούνιν, ως αναζητητές της ελευθερίας. Αν όμως λείπει η α υ τ ο δ ι ε ύ θ υ ν σ η σε όλες αυτές τις σφαίρες της ζωής - οικονομική, ηθική, πολιτική και ελευθεριακή - τότε λείπει κατά επώδυνο τρόπο η χαρακτηρολογική διάπλαση που μετασχηματίζει τους "ανθρώπους" από παθητικά αντικείμενα σε ενεργά υποκείμενα. Η "εαυτότητα" είναι στον ίδιο βαθμό συνάρτηση της "διεύθυνσης", ή καλύτερα της κοινοτικοποίησης, όσο και η διεύθυνση είναι συνάρτηση της εαυτότητας". Και τα δύο ανήκουν στη διαπλαστική διαδικασία που οι Έλληνες ονόμαζαν π α ι δ ε ί α. Πολιτικοποίηση σημαίνει μετατροπή της μάζας σε διαβουλευτικό, ορθολογικό, ηθικό πολιτικό σώμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Murrey Bookchin
Άκου Μαρξιστή, εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1975
Αυθορμητισμός και Οργάνωση, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1976
Η οικολογία και η επαναστατική σκέψη, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1977
Ιεραρχία και κυριαρχία, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1977
Η οικολογία της ελευθερίας, εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1978
Επιθυμία και ανάγκη στο επαναστατικό κίνημα, εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1978
Προς μιαν απελευθερωτική τεχνολογία, εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1979
Η ριζοσπαστικοποίηση της φύσης, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 1985
Ο Μαρξισμός σαν αστική κοινωνιολογία, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1987
Τι είναι κοινωνική οικολογία, εκδ. Βιβλιοπέλαγος, Αθήνα, 1992
Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, εκδ. Εξάντας, Αθήνα, 1993
Η σύγχρονη οικολογική κρίση, εκδ. Βιβλιοπέλαγος, 1993
Προς μια οικολογική κοινωνία, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1994
Η ισπανική επανάσταση του 1936, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 1995
Τα όρια της πόλης, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1996
Ο μύθος του υπερπληθυσμού, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1997
Ιστορία, πολιτισμός και πρόοδος, εκδ. Ισνάφι, 2005
Κοινωνικός ή Lifestyle Αναρχισμός, Ένα Αγεφύρωτο Χάσμα, εκδ. Ισνάφι, 2005
Το πρόταγμα του Κομμουναλισμού, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006